Ցեղասպանության կուլմինացիա. Սուրբ Սոֆիայի տաճարի վերափոխումն աշխարհիկ Թուրքիայի ավարտն է. Washington Examiner

Ամերիկյան Washington Examiner պորտալը հրապարակել է ԱՄՆ-ի Արևմտյան շրջանի Հայ դատի հանձնախմբի հասարակայնության հետ կապերի բաժնի ղեկավար Ալեքս Գալիցկիի հեղինակած հոդվածը` նվիրված Թուրքիայի իշխանությունների կողմից Ստամբուլի Սուրբ Սոֆիայի տաճարը մզկիթի վերածելուն: Փոխանցում է Tert.am-ը:

Հոդվածագիրը նշում է, որ Թուրքիայի քրիստոնեական համայնքների համար քրիստոնեական մշակութային ժառանգության ոչնչացումը նորություն չէ, սակայն Սուրբ Սոֆիայի տաճարի դեպքն առանձնահատուկ ծայրահեղ է:

Գալիցկին նշում է, որ որպես Հռոմեական կայսրության առաջին քրիստոնեական տաճար՝ Սուրբ Սոֆիան հանդիսանում է քրիստոնեական աշխարհի ամենասուրբ վայրերից մեկն ու հին քրիստոնեական քաղաքակրթության սիրտը: Այն մզկիթի վերածելն ավելին է, քան սադրանք, այն իրենից ներկայացնում է Թուրքիայի հրաժարվելն աշխարհիկությունից:

Սուրբ Սոֆիան առաջին անգամ մզկիթի է վերածվել 1453-ին, Օսմանյան կայսրության ձեռքով, Բյուզանդական կայսրության պարտությունից հետո: Այն դարձավ Անատոլիայի բնիկ ժողովրդի նվաճման խորհրդանիշ և նշանավորեց քրիստոնեական հալածանքների դարաշրջանի մեկնարկը, որի գագաթնակետը հանդիսացավ 1,5 միլիոն հայերի և ևս 1,5 միլիոն հույների, ասորիների և այլ քրիստոնյա փոքրամասնությունների ցեղասպանությունը 1915-1923 թվականներին:

Ցայսօր Թուրքիան հերքում է մարդկության դեմ ուղղված այս պատմական ոճրագործությունը` մշակութային ցեղասպանության շրջանակում փորձելով ջնջել տարածաշրջանից հայկական, հունական և ասորական քաղաքակրթության ներկայությունը:

Առաջին աշխարհամարտի ավարտից և Օսմանյան կայսրության անկումից հետո Թուրքիայի Հանրապետության աշխարհիկ հիմնադիր Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը տեսավ, որ մզկիթ դարձված տաճարը վերածվել է «բոլոր քաղաքակրթությունների հուշարձանի», և այն վերածեց թանգարանի: Աթաթուրքի ժեստն ուղղված էր արտաքին աշխարհին իր երկրի աշխարհիկությունը ցույց տալուն, ինչպես նաև քրիստոնյա ժողովուրդների նկատմամբ իրականացված ցեղասպանության կոծկմանը:

Եթե Սուրբ Սոֆիայի տաճարի` մզկիթի վերածումը խորհրդանշում էր քրիստոնեության պարտությունը, ապա այն թանգարան դարձնելը վկայում էր Թուրքիայի Հանրապետության` սեփական քրիստոնեական համայնքներին պատմության տարեգիրք ուղարկելու ցանկության մասին:

Հոդվածագիրը նշում է, որ Թուրքիայի նեոօսմանյան նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի հրամանով Սուրբ Սոֆիայի տաճարը մզկիթի վերածելը Թուրքիայում իրականացվող ավելի քան 100-ամյա քրիստոնեական ցեղասպանության գագաթնակետն է:

Հարյուրամյակներ առաջ Թուրքիայի քրիստոնեական համայնքները կազմում էին երկրի բնակչության 20%-ը, այժմ կազմում են ընդամենը 0,2%-ը՝ ընդամենը 200 000 մարդ: Մզկիթի վերածումը վկայում է ավելի ու ավելի սարսափելի իրականության մասին: Իսկ հայերի համար, որոնք Թուրքիայում մնացած միակ քրիստոնեական խոշոր համայնքն են, ցեղասպանության սարսափներն ու հայկական քաղաքակրթության ոչնչացումը մինչև հիմա էլ զգալի են:

Ցեղասպանությունից հետո շատ հայկական եկեղեցիներ և պատմական վայրեր նույն ճակատագրին են արժանացել, ինչ Սուրբ Սոֆիայի տաճարն Աթաթուրքի` երիտասարդ հայկական պետության և հայ ժողովրդի մնացյալ հատվածի դեմ իրականացված արշավների շրջանակում:

Կարսում գտնվող 10-րդ դարի լքված եկեղեցին կարճ ժամանակ ծառայել է որպես նավթի պահեստ, հետո արդեն որպես թանգարան՝ մինչև 1993 թվականը, երբ այն վերածվեց մզկիթի: 19-րդ դարում Գազիանթեփում կառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին 20-րդ դարի մեծ մասում ծառայել է որպես բանտ, իսկ 1980 թվականին այն վերածվեց մզկիթի:

Հայաստանի և Թուրքիայի փակ սահմանին գտնվող Անիի 11-րդ դարի եկեղեցին (նախագծված հայ ճարտարապետ Տրդատի կողմից, որին հանձնարարված է եղել նաև գլխավոր վերափոխումները կատարել Սուրբ Սոֆիայի տաճարում երկրաշարժից հետո) թուրք ազգայնականներն օգտագործել են որպես քաղաքական հավաքների վայր, իսկ Թուրքիայի մշակույթի նախարարությունը 2010-ին այստեղ մահմեդական աղոթքի թույլտվություն էր տվել:

Մանրամասները՝ Tert.am-ում